Batik: dzieło sztuki na Twoim ubraniu

Batikiem zachwyciliśmy się nie tylko my! Indonezyjski batik uznano za dziedzictwo kulturowe i w 2009 wpisano na listę UNESCO. Od tego czasu też czasu, co roku 2 października w Indonezji obchodzi się Dzień Batiku. Ale dlaczego ta sztuka barwienia materiału, o której historii już pisaliśmy, jest tak wyjątkowa, że aż została uznana za niematerialne dziedzictwo ludzkości? Posłuchajcie.

Agatak Kurek, właścicielka KOKOworld w warsztacie batików na wyspie Java.

Przygotowanie tkaniny

W skrócie, wszystko może wydawać się proste - batik to jedna z najstarszych technik farbowania tkanin polegająca na nakładaniu wosku na tkaninę i kąpieli tkaniny w barwniku, który farbuje jedynie miejsca niepokryte warstwą wosku. Ale powstawanie batiku to dość skomplikowany, a na pewno pracochłonny proces. Wszystko zaczyna się od starannego dobrania materiału. Batik powstać może na naturalnych materiałach, takich jak bawełna lub jedwab, na których można zastosować gorący wosk stosowany w procesie barwienia. Bardzo ważna jest ich jakość – muszą być gęsto tkane, to znaczy odznaczać się wysoką gęstością nitek. Przed przystąpieniem do pierwszego etapu procesu, czyli nałożenia wosku, tkaninę pierze się i gotuje wiele razy, aby usunąć wszelkie ślady skrobi, wapna, kredy i innych materiałów klejących. Niegdyś, przed wprowadzeniem współczesnych technik produkcji bawełny, tkanina musiała zostać dobrze prasowana, aby była gładka i elastyczna. Dziś ten zabieg można pominąć.

Narzędzia do tworzenia batiku

Chociaż sztuka batiku jest bardzo skomplikowana, używane do jego produkcji narzędzia są nadal bardzo proste. Oprócz tkaniny i barwników do procesu powstania batiku potrzeby jest – wajan (miedziany pojemnik), malam (wosk) i, w zależności od techniki – canting (woskowy pisak) lub cap (pieczątka).

Wajan

Wajan to pojemnik, w który trzyma się stopiony wosk. Wygląda jak mały wok. Zwykle jest zrobiony z żelaza lub ceramiki. Wajan jest umieszczony na małym ceglanym piecu opalanym węglem lub palniku spirytusowym zwanym anglo.

Wosk

Do powstania batiku niezbędny jest stopiony wosk i stosuje się różne jego rodzaje, odpowiednio do ich właściwości. Najczęściej sięga się po mieszanki wosku pszczelego, ze względu na jego ciągliwość oraz parafiny. Dla zwiększenia przyczepności stosuje się żywicę, a dla zwiększenia płynność używa się tłuszcze zwierzęce.

Najlepsze woski pochodzą z indonezyjskich wysp Timor, Sumbawa i Sumatra. Receptury woskowe są często pilnie strzeżonymi tajemnicami. Oprócz składników bardzo ważna jest także odpowiednia temperatura wosku. Zbyt zimny, zablokuje dziobek cantingu. Zbyt gorący będzie zbyt płynny i trudny do kontrolowanego rozprowadzenia.

Canting

Canting, to swojego rodzaju woskowy pisak. Uważany jest za czysto jawajski wynalazek i jest to mały, miedziany pojemnik połączony z krótkim bambusowym uchwytem, który zazwyczaj ma długość około 11 cm. Miedziany pojemnik wypełnia się stopionym woskiem, a bambusowy uchwyt służy rzemieślnikowi do rysowania wzoru na tkaninie. Zakończony jest on ”dziobkiem”, który może być różnych rozmiarów (odpowiednio ponumerowanych), dzięki czemu można uzyskać zróżnicowane efekty. Dziobek może mieć średnicę już od 1 mm. Taki cating służy do wykonania bardzo dokładnych i szczegółowych wzorów. Do wypełniania większych powierzchni używa się szerszych dziobków lub nawet stosuje się waciki bawełniane w celu przyspieszenia prac.

Cap

Tworzenie batiku to bardzo czasochłonne rzemiosło. Aby sprostać rosnącym wymaganiom i uczynić tkaninę bardziej dostępną dla mas, w połowie XIX wieku wynaleziono nowe narzędzie – cap (miedzianą pieczęć). Pieczątka w porównaniu z „woskowym pisakiem”, który wymagał żmudnego nakładania wosku ułatwił i przyspieszył produkcję batiku. 

Każdy cap jest precyzyjnie wykonanym blokiem miedzianym, który stanowi jednostkę konstrukcyjną i wykonany jest z pasków miedzianych o szerokości 1,5 cm, które są odpowiednio wygięte w kształt pożądanego wzoru. Cała pieczęć przymocowana jest uchwytu. Różnią się od siebie rozmiarami, ale najczęściej ich przekątna nie przekracza 24 cm. Pojawienie się pieczątki zrewolucjonizowało proces powstawania batiku także w szerszym, społecznym kontekście – do pracy tej dopuszczono także mężczyzn. 

Wybór narzędzi determinuje jakość i cenę batiku. Spotyka się dziś niezwykle pracochłonny i wymagający niebywałej precyzji batik tulis powstały za pomocą canting, jak i batik tworzony za pomocą pieczątki batik cap, tak jak nasz batik Kawug lub kombinasi – połączenie tych dwóch metod – jak nasz batik Rang Rang.

Liście indygo - to z nich uzyskiwany jest niebieski barwnik, który wykorzystywano do stworzenia najstarszych batików.

Barwniki

Tradycyjne kolory batiku środkowej Javy to beż, niebieski, brąz i czerń. Wszystkie wykonane są z naturalnych składników, a najstarszy z nich to powstały z liści rośliny indygo kolor niebieski. Tradycyjna receptura zakłada, że liście miesza się z cukrem z melasy i limonką i pozostawia na noc. Czasami dodaje się sok z drzewa tinggi, aby działał jako środek utrwalający. Jaśniejszy niebieski uzyskuje się poprzez krótką kąpiel tkaniny w barwniku. Dla uzyskania ciemniejszego koloru tkaninę zanurza się w barwniku nawet na kilka dni. Drugim tradycyjnie stosowanym kolorem są różne odcienie brązu zwanego soga, od kory drzewa, z którego pochodzi. Może on mieć barwę od jasnożółtej do ciemnobrązowej i to jego stosuje nasz rękodzielnik Kis Herry przy produkcji batiku Rang Rang. Wykwalifikowani rzemieślnicy potrafią tworzyć całą paletę kolorów poprzez odpowiednie mieszanie naturalnych barwników. Na przykład indygo pomieszany z żółtą sogą da kolor zielony, a z brązową sogą czarny.

Proces powstawania batiku

Projektowanie

W przypadku batiku tulis wzór jest najpierw rysowany  na tkaninie. Tradycyjnie metody wykorzystują do tego węgiel lub grafit. Niezwykle utalentowani rzemieślnicy są w stanie odtworzyć wzór z pamięci i od raz nakładać wosk. Większość rzemieślników korzysta jednak z szablonów zwanych polami lub układa materiał na szklanym, oświetlonym od spodu stole, na którym widoczny jest wzór. W przypadku cap wzór jest zdeterminowany kształtami na pieczątce.

Woskowanie - batik tulis

Kiedy wzór jest już narysowany, tkanina jest gotowa do woskowania. Wosk jest nakładany na te partie, na których rzemieślnik chce zachować oryginalny kolor tkaniny. Zwykle jest to kolor biały lub kremowy.

Woskowanie batiku tulis jest domeną kobiet. Siedzą one na niskim stołku lub na macie, a tkanina, nad którą pracują, jest naniesiona lekkie bambusowe ramy zwane gawangan. Umożliwiają one szybsze schładzanie i twardnienie świeżo nałożonego wosku. Wosk jest ogrzewany w wajanie dopóty, dopóki nie uzyska pożądanej konsystencji. Rzemieślnik następnie zanurza canting w wosku i z precyzją nanosi na tkaninę. Trzon cantingu jest trzymany w pozycji poziomej, aby zapobiec przypadkowemu rozlaniu wosku. Dziobek nie dotyka tkaniny, ale znajduje się tuż nad obszarem, nad którym pracuje rzemieślnik. Wosk nakłada się z obu stron tkaniny, zgodnie z narysowanym wzorem. Tylko najbardziej doświadczeni rzemieślnicy pracują nad detalami. Woskowanie większych obszarów można powierzyć tym mniej doświadczonym. 

Woskowanie - batik cap

Woskowanie w przypadku metody cap jest zwykle wykonywane przez mężczyzn. Najpierw pieczątkę zanurza się w stopionym wosku tak, aby strona konstrukcyjna nasadki pokryta jest woskiem. Nasycona nasadka jest następnie stemplowana na rozłożonej na płasko tkaninę. Najczęściej jednorazowo pracuje się na powierzchni około 30 centymetrów kwadratowych. Proces ten powtarza się, aż cały materiał zostanie przykryty. W zależności od pożądanego efektu można łączy się metody pieczątkowania cap i pisania canting.

Ewentualne błędy są bardzo trudne do naprawienia. Jeśli wosk zostanie przypadkowo rozlany na tkaninę, należy szybko sięgnąć po gorącą wodę i go zmyć, a następnie spróbować usunąć resztki podgrzanym żelaznym prętem. Najczęściej jednak nie ma możliwości całkowitego usunięcia wosku. Dlatego jego nakładanie wymaga niezwykłej ostrożności.

Barwienie 

Zawoskowana tkanina jest gotowa do pierwszej „kąpieli barwiącej” w kadzi wypełnionej barwnikiem. Długość i ilość zanurzeń zdeterminuje odcień i intensywność koloru. Zabarwieniu ulegną tylko niezawoskowane partie materiału. Następnie tkaninę umieszcza się w zimnej wodzie, aby utwardzić wosk. Gdy tkanina wyschnie powtarza się woskowanie tyle razy, ile kolorów ma mieć tkanina. Za każdym razem rzemieślnik nakłada wosk na te obszary, w których chce utrzymać kolor pierwszego barwnika lub, odpowiednio inny kolor na późniejszym etapie procesu farbowania. Jeśli zabarwieniu ma ulec uprzednio zawoskowany obszar, należy usunąć wosk. Stosuje się do tego małego noża, za pomocą którego zdrapuje się wosk. Przed barwieniem odsłonięty obszar jest gąbkowany gorącą wodą i skrobią ryżową. Jeśli na tkaninie pożądany jest efekt marmuru, wosk celowo zostaje poddany pękaniu zanim tkanina zostanie farbowana. Liczba kolorów w batiku odzwierciedla ile razy tkanina była zanurzana w kadzi z barwnikiem i ile razy wosk musiał być nałożony i usunięty. Wielokolorowy batik wymaga o wiele więcej pracy niż jednokolorowy. 

Wzory

Istnieją tysiące batikowych wzorów, a te tradycyjne są ściśle związane z ważnymi festiwalami i ceremoniami religijnymi. Niegdyś uważano nawet, że niektóre tkaniny mają magiczne moce, by odeprzeć złą fortunę, inne zaś mogą przynieść szczęście.

Niektóre zastrzeżone są lub były dla narzeczonych i nowożeńców, a także ich rodzin. Inne zaś zarezerwowane dla sułtana i jego rodziny lub ich opiekunów. Także ranga danej osoby może determinować wzór batiku, który nosi. Niektóre wzory są ściśle związane z danym regionem geograficznym. Batiki z środkowej Javy reprezentują tradycyjne wzory i kolory. Zaś batik z północnego wybrzeża wyspy, która były pod silnym wpływem chińskiej kultury odznacza się jaśniejszymi kolory i bardziej skomplikowanymi wzorami kwiatów i chmur. Ogólnie rzecz biorąc, istnieją dwie kategorie wzorów batikowych: motywy geometryczne i motywy inspirowane naturę lub ich kombinacja.

Kawung

Kawung to jeden z najstarszych jawajskich wzorów, znany od co najmniej XIII wieku. Ten wzór odnaleźć można na ścianach wielu świątyń na całej Javie, na przykład takich jak Prambanan w pobliżu Jogjakarty i Kediri na wschodzie. Wzór ten charakteryzuje się czterema okrągłymi elementami, stylizowanymi na kwiat palmy. Kawung ma wiele symbolicznych znaczeń związanych z jego kształtem właśnie – kwiat palmy reprezentuje bowiem czystość i uczciwość, a jego owoce symbolizują płodność i nadzieję. W aspekcie filozoficznym powiązany jest z uniwersalną energią życia i długowieczność. 

W naszej ofercie, prosto od naszego indonezyjskiego rękodzielnika Kis Herrego, znajdziecie zarówno produkty z batiku Kawung, jak i przygotowanego mieszaną metodą batiki Rang Rang!